Trong thời điểm ngắn hạn, giá lúa gọa vẫn có xu hướng tăng theo dự báo về nhu cầu dự trữ lúa gạo của nhiều quốc gia. Tuy nhiên, lúa gạo Việt phải đối mặt với nút thắt ở chuỗi sản xuất, theo thông tin từ hội thảo về triển vọng lúa gạo mới đây được tổ chức tại Hà Nội.
Theo nghiên cứu thị trường lúa gạo Việt nam của Bộ môn nghiên cứu và ngành hàng thuộc Viện chính sách & chiến lược phát triển Nông nghiệp, Nông thôn (Ipsard) cho thấy, sản xuất lưa gạo nước ta đang có nút thắt ở hai đầu trong chuỗi sản xuất. Nút thắt thứ nhất từ phía người sản xuất mà nguồn cung chủ yếu là người nông dân, tập trung trọng điểm ở một số tỉnh thành. Trong đó, 20% lúa thặng dư tập trung ở nhóm 20% nông dân sản xuất lúa gạo nhiều nhất, diện tích canh tác trung bình khoảng 2.74ha. Trong tổng số khoảng 9 triệu hộ trồng lúa với lượng sản xuất lúa gạo từ 300.000 hộ chiếm chủ yếu lượng gạo dành cho xuất khẩu.
Nút thắt thứ hai từ hoạt động chế biến bị phình ra, phân tán tại 300.000 nhà máy, đa phần là quy mô nhỏ. Trong khi đó tại Thái Lan, chỉ có 1.000 nhà máy. Hoạt động xuất khẩu lúa gạo Việt thắt lại với chừng 100 nhà xuất khẩu; trong đó khoảng 22 nhà xuất khẩu có giấy phép xuất sang thị trường Trung Quốc.
Hai nút thắt này đã tạo nên hoài nghi từ các chuyên gia nghi ngờ rằng đây chính là nguyên nhân khiến thị phần gạo Việt xuất khẩu ra thế giới bị sụt giảm nghiêm trọng trong thời gian gần đây. Số liệu thống kê của Bộ Nông Nghiệp và Phát triển Nông thôn cho thấy, xuất khẩu gạo nước ta giảm 27% về lượng và 23% về giá trị so với 2015 và thấp nhất trong khoảng ít nhất là 8 năm trở lại đây.
Thị phần gạo Việt sang thị trường lớn Trung Quốc cũng giảm mạnh. Thị phần gạo Việt tại các thị trường khắt khe, khó tính, giá trị nhập cao như EU, Trung Đông… đang giảm mạnh hoặc có chăng cũng rất ít, chỉ chiếm vài phần trăm.
Dù khi thị phần xuất khẩu yếu đi nhưng thị trường trong nước cũng không phải là mảnh đất “trú ẩn” của gạo Việt vì các nhà sản xuất, phân phối chưa khai thác triệt để thị trường này. Một số rào cản trong thị trường nội địa như cung, cầu còn mang nặng tính vùng miền; dân dư sống ở vùng nông thôn còn khá cao…
Xuất khẩu gạo thế giới có thể phục hồi?
Ông Sergio Araujo, Ban Thương mại và Thị trường của Fao Rome cho rằng thách thức của gạo Việt là chuyển từ lúa gạo cấp thấp sang cấp cao. Và làm thế nào để tạo sự khác biệt giữa lúa gạo Việt với lúa gạo quốc gia khác.
Bởi hiện tại, cạnh tranh trong phân khúc cao cấp cũng khắc nghiệt. Nhiều nước cũng đang định hình phân khúc gạo cao cấp. Như Thái Lan nâng cao tiêu chuẩn gạo cấp cao và lặp cơ quan nghiên cứu giá trị gia tăng cho ngành gạo (AOI); Ấn Độ tập trung nâng cao tiêu chuẩn cho gạo Basmati; Myanmar cũng nâng cao sản xuất gạo hữu cơ…
Xét về cầu, nhu cầu tiêu thụ gạo đang giảm xuống và thay bằng các sản phẩm thịt, cá, trứng, sữa, hải sản… Trung Quốc đang bão hòa về tiêu thụ gạo do tốc độ tăng trưởng nền kinh tế giảm và tăng dân số thấp.
Từ số liệu của Ipsard, năm 2002, hộ thu nhập cao nhất ciếm 20%, dành 48% ngân sách cho gạo thì năm 2012, với 20% hộ này chỉ dành 33% ngân sách cho gạo.
Bà Phạm Kim Dung, Trưởng nhóm nghiên cứu Ipsard cho rằng, bên cạnh suy giảm nhu cầu tiêu thụ gạo, các nước nhập khẩu gạo lâu năm của nước ta cũng có chính sách an ninh lương thực riêng cho mình. Như Trung Quốc cũng đa dạng hóa gạo nhập khẩu; Philippines, Malaysia, Indonesia, vài nước Châu Phi đẩy mạnh tự cung, tự cấp. Trong đó Indo còn tham vọng xuất khẩu 10.000 tấn trong năm 2017.
Tuy nhiên, Ngân hàng Thế giới, Quỹ tiền tệ Quốc tế dự báo xu hướng nhích lên của gạo vẫn có do nhiều quốc gia tăng dự trữ. Malaysia tăng nhập khẩu gạo lên 950.000 tấn do sản xuất phục hồi thấp hơn dự báo. Bangladesh cũng tuyên bố nhập 600.000 tấn, có nhắm tới thị trường Việt. Nhiều nước Châu Phi cũng tăng dự trữ.
Nhu cầu nhập gạo của Trung Quốc năm 2017 dự báo tăng nhưng gạo Việt sẽ chịu cạnh tranh khốc liệt. Hiện nhiều nước xuất khẩu gạo đang vận động hành lang để Trung Quốc có thể cấp phép thêm cho các nước xuất khẩu gạo, như Campuchia; Ấn Độ; Việt Nam cũng vậy. Nước láng giềng Thái Lan là đối thủ lớn của nước ta, lợi thế xuất khẩu gạo qua hợp đồng chính phủ với đất nước Trung Quốc.
